Hautas Pireneas Presentacion

Eth despartament deras Hautas Pireneas qu’estó creat en júnher ara Bigòrra e ath Lavedan, eras Quate Vaths (Aura, Nèsta, Manhoac, Barossa), eth Nebozan, eth Loron e er’Arribèra Baisha.
Era geografia be marca hòrt er’estructura sua : montanha, costalats, planha.
- Era montanha (de 3298 m dinc’a pòc près 700 m) : que cobreish mes dera meitat dera susfàcia despartementau. Qu’i hè ua barralha deras màgers (35 pics ath dessus de 3000 m) ; eth pòrts que son tots ath dessus de 2200 m çò de qui explica eths problèmas de comunicacions dab Aragon. Eras vaths, hèra encavadas, plantadas de faiçon trasversau que demorèn lonctemps mondes claus per manca de ua via parallèla ara cima.
- Platèus e costalats (de a pòc près 700 m dinc’a 350 m) que comprenen eth « piemont » (sèrras jos-pirenencas deths Angles, deth Marquisat e sustot eras Baronias ; dab un arrelhèu « confus »), eths platèus (Ièrr e Lanamesa) e’ras còstas ath arrelhèu hèra regular (arregde ath cap-arrèr (O), doç a cap-avant (E)).
- Era planha der Ador (de 550 m dinc’a 140 m ath capvath (N) deth despartament) : lonca corruda dab un hialat sarrat d’agaus (eth mes importent qu’ei eth Alaric).
Dus gran eishs de comunicar que traucan eth despartament de capvath (N) a capsus (S) e de cap-avant (E) a cap-arrèr (O). Eth caminau (R.N.) 117 e er’autorota A64 entre Tolosa e eth Vascoat que son doblats peth camin de her de qui passa, eth, per Lorda. Un faus T.G.V. qu’arriba de Bordèus dinc’a Tarba. Sus eth eish N-S eth caminau R.N. 21 que va de Gavarnia dinc’a Paris en passar per Tarba, Aush, Agen, Limotges. Era linha de camin de hèr Tarba, Morcenx, lo Mont que poderé tornar préner importéncia dab eth projecte de Traucada Centrau deras Pireneas (Tarba, Pèirahita, Biescas, Huescas).
Era populacion deth despartament (220 000 personas) que’s concentra, per un abitador sus tres en unitat urbana de Tarba, segonda aglomeracion de Meidia Pireneas. A un vintenat de quilomètres a de cap sus que trobam Lorda dab 15 000 personas e Banheras de Bigòrra dab 11 000 personas ; 55 % dera populacion despartementau que viu en ua aglomeracion (definicion INSEE). Dab era montanha e un espaci rurau vaste era densitat mejana qu’ei flaca : 50 abitadors per quilomètres carrats (en montanha en devath de 10 a. /qm2). Entre 1982 e 1999 eth despartament qu’a perdut a pus près 5500 personas.
Reparticion geografica de la populacion per atge : era meitat deths joens de mensh de 25 ans que viu en un aròu de 10 quilomètres ath entorn de Tarba. Per contra tot eth èst deth despartament qu’a ua hòrta proporcion de personas atjadas.
Eth emplec : qu’ei geograficament hèra concentrat sus eth nòrd-oèst deth despartament. Era aglomeracion tarbesa qu’amassa, sola, 40 % deths emplecs. Eth sector mes tocat peras pèrtas qu’ei aqueth de Lanamesa.
Eth pòle universitari, segond de Meidia Pireneas, qu’arcuelh pròche de 5000 estudiants.
Eth torisme. Que i ei ancian : termalisme (Arromans), religios (Lorda qu’ei era segonda vila ostalèra de França dab 3,5 milions de nueitadas/an) o arrecent : esquí, velas… Dab mes de 20 000 crampas d’ostaus, eth despartament que’s tròba ath tresau arreng francés. Mès totas aquestas fòrmas de torisme que coneishen problèmas de frequentacion : sia en baisha, sia tròp concentrada (Gavarnia per exemple).
Er’agricultura : en 2000 que demoran 6400 expleitacions (diminucion de 27 % en 12 ans). Era S.A.U. mejana qu’ei passada, en eth madeish temps, de 15 a 21 ectaras (mejana regionau 57 ectaras) mès un tèrç deras expleitacions que tribalhan eths tres quarts dera superficia. Eras produccions animaus (sustot en montanha), qu’an disminuit hèra (vacas lèitassèras, òlhas, trojas). Entaras produccions vegetaus, baisha entaths hroment, balharc, oleaginós, ièrba ; haussa entath milhòc… Aquesta produccion mes que tot ath nòrd de Tarba (« ua mar de milhòc »), dab ua hòrta concentracion deras expleitacions e ua consomacion de mes en mes hòla d’aiga en Julh e Aost.
Que i a, d’ara enlà, un actiu agricòla entà dus tractors de mes de 55 shibaus. « avier ineluctable ? », un milierat d’expleitacions que’s hican ara qualitat (biologic o labèus) ; hèra pòc, ath contre, de cap ath agro-torisme e ar’aubergada.
Situacion economica deras Hautas Pireneas.
1) Era copadura territoriau.
Era region Meidia Pienéas, era mes estenuda de França (mes grana qu’era Belgica), pòc poplada, qu’ei tanben era de qui ei mes « polarisada » (a pòc près 32 % dera populacion regionau que’s tròba sus er’aglomeracion tolosana ; eth « Gran Paris » no hè pas james, eth, que 18 % dera populacion francesa). Eth problèma n° 1 de Meidia Pireneas qu’ei aqueth dera « fracture territoriale ». Eth darrèr arrecensament qu’indica qu’aqueths fenomèns e s’agravan. Que pressa d’elaborar arreflexions estrategicas entà tornar aplomar nosta region.
2) Eras dificultats deth despartament que son ligadas ara nosta situacion d’arrea-serat ara barralha deras Pirenéas e tanben ath ligam tròp hòrt deras industrias nostas dab era segonda Revolucion Industriau (2da o 2au R.I.).
3) Eras activitats industriaus actuaus dera Hautas Pireneas, hòra-botat era creacion deth « Arsenal » a Tarba en 1871 (per amor d’avéder jà eth camin de her desempuish 1859) que son ligadas ara 2au R.I. : electricitat, electròmetallurgia, electrificacion deth camin de her, electròceramica, aviacion, electròservici (menatgèr). Que s’empeutèn a nosta, pera màger part, après era permera guèrra mondiau. Quasi totas e coneishen dificultats deras grèvas ; era 2au R.I. qu’ei, de hèit, « acabada » en eth noste païs desempuish eras annadas 1975 (larèrs e territòris « solvadèrs » per èster « equipats », provesits, no demora pas qu’a-d- arremplaçar, arrenaverar.
4) Ua nacèra de reindustrialisacion.
4.1 No’s pòt ath encòp arrevendicar ua necessari solidaritat entaths territòris en arretard e ath encòp acontentar-se de un negativisme cronic. Senon, que seram absents deths rendetz-ve màgers, e shens remédi, en-honçats en eth jos-desbanament (desvelopament). Un bohet naveth n’arriberà pas en pedaçar vielh. Si nse volem tirar der’arrèula mortau deths « plans sociaus » que cau pensar ua navèra industrialisacion e tanben aras formacions de qui i son ligadas. Que nse cau dar vistas ara gent deth noste despartament e dera nosta arregion, tot dar-nos eths mejans de un desbanament equilibrat.
Qu’entram adara ena 3au R.I. (energia no poluenta, T.I.C., carreis a grana vistessa dab pòca polucion).Eths nostes problèmas ne son pas unicament tecnics, que nse cau un apròchi territoriau e passar de ua vision despartementau a ua dimension europea.
4.2 Entà-d-aquerò que cau aubligar-se a-d-analizar eths besonhs navèths o eras hreitas (non satisfèitas), eths sectors d’activitats e gamas de products dera 3au Revolucion Industriau. D’aubuas aurientacions deras granas, ja que son percevedèras :
- carreis grana vistessa, pòc poluaires
- naveth carreis urbans e peri-urbans
- (« navèras ») Tecnicas d’Informar e de Comunicar (T.I.C.)
- agrò-alimentari
- biò-tecnologias e materiaus
- qualitat e gestion deras aigas
- mestresa der’energia e energias arrenavadèras.
Eth arrespec deth mei ambient globau e’th desbanament durader qu’i son preoccupacions traversèras e permanentas.
4.3 Eth Bacin d’Emplec de Tarba, de qui correspon a pòc pròche ath despartament, que pòt desvelopar-se sus d’aubuas d’aquestas pistas.
4.4 Eth despartament, Meidia Pireneas, e Aquitania, tot lo monde qu’a a ganhar a un desbanament per hilèras qui non sian pas concurrentas entre arregions vesias.
5) Eth pòle universitari.
Eth arròtle defensiu e motor d’aqueths pòles ei vegeder pertot. Mès qu’an a cambiar hèra : imaginar organisacions navèras en inclúder ua arrecèrca despartida, engenhairia, mès tanben –mes complicat- eths transferiments de tecnologia (de cap aras P.M.E. e T.P.E.) e sustot era formacion continuada (de 30 dinc’a 35% deths efectius estudiants en avier).
Que calerà pensar e organisar hilèras universitarias globaus cobrint eth ensemble deras activitats : arrecèrca, transferiment, productica, automatisme, manteniment, comerciau, linguistica aplicada (tecnò e comèrci) enas lencas mediterranencas e africanas ; dab un objectiu de, a pòc près, 30% d’estudiants « deth sud ».
Cooperacions de proximitat dab eth nòrd dera Peninsula Iberica (Zaragòza, Huesca, Pamplona… en particular) que deurèn èster hicadas en plaça.
6) Eth despartament, Meidia Pireneas mes tanben Aquitania que s’an a aubrir de cap ath sud.
6.1 Era dimension transnacionau que serà de mes en mes importanta ; sustot après 2006.
6.2 Era atribucion de moneda europea entà Meidia Pireneas que depenerà deths programas de qui auram en commun dab Aquitania e Lengadòc Rosselhon mes sustot dab era Peninsula Iberica.
Aqueth espaci vaste, aperat d’ara-enlà Sud-Oèst Europèu qu’ei identificat coma lòc d’escambis e eish de comunicacions entre er’Union Europea e er’Africa deth nòrd. Que cau preparar aqueth desplegament.
6.3 Eth projecte de Traucada Centrau (ferroviària) deras Pireneas arreclamat per Aragon, Extremadura, Alentejo, Païs Valencià, Meidia Pireneas, Aquitània e Lemosin que va en aqueth sens. Que deu tornar dar ua carpenta, un mejan de navèth desbanament ara zòna de contacte Meidia Pirenèas-Aquitania (65, 64, 40, 32, 47) e, entath noste despartament e Tarba, ahortir eras aurientacions e causidas estrategicas : universitarias, industriaus, territoriaus, europeas e d’infra estructuras de carreis.
Entà-d-acabar, que sabem qu’eras crisis e guèrras d’aqueth sègle qu’arriberàn deras questions der’aiga e der’energia. Sapiem arreflechir drin, assajar d’at prevéder (o prevenguer), tant vau díser de trobar pagèras inteligentas e solidàrias (nacionaus, europeas e Nòrd-Sud). Aquesta necèra de trobar solucions entaths problèmas d’arrescauhament climatic, d’estauvia energetica e d’engorg en eths carreis (urbans, periurbans, de « fret ») que pòt auherir ací, e tanben segur aulhors, ua escajuda de naveth desbanament industriau, universitari, de formacion continuada hèra auberts : eth autobus non poluaires d’Alstom, era filtracion deras aigas empipautadas e saladas dab era S.C.T., eras energias arrenovadèras dab eth C.I.E.N. no serén, alavètz, que un navèth partir.
E podéssien Tarba e eth despartament passar, convertir’se, de ua economia centrada sus eth armament a ua produccion ath servici dera vitá e dera sua qualitat duradèra.
P. Lobèra, membre deth C.A. de Nosauts de Bigòrra.


Presentacion de las Hautas-Pireneas

	Eth despartament deras Hautas Pireneas qu’estó creat en júnher ara Bigòrra e ath Lavedan, eras Quate Vaths (Aura, Nèsta, Manhoac, Barossa), eth Nebozan, eth Loron e er’Arribèra Baisha. Era geografia be marca hòrt er’estructura sua : montanha, costalats, planha. - Era montanha (de 3298 m dinc’a pòc près 700 m) : que cobreish mes dera meitat dera susfàcia despartementau. Qu’i hè ua barralha deras màgers (35 pics ath dessus de 3000 m) ; eth pòrts que son tots ath dessus de 2200 m çò de qui explica eths problèmas de comunicacions dab Aragon. Eras vaths, hèra encavadas, plantadas de faiçon trasversau que demorèn lonctemps mondes claus per manca de ua via parallèla ara cima. - Platèus e costalats (de a pòc près 700 m dinc’a 350 m) que comprenen eth « piemont » (sèrras jos-pirenencas deths Angles, deth Marquisat e sustot eras Baronias ; dab un arrelhèu « confus »), eths platèus (Ièrr e Lanamesa) e’ras còstas ath arrelhèu hèra regular (arregde ath cap-arrèr (O), doç a cap-avant (E)). - Era planha der Ador (de 550 m dinc’a 140 m ath capvath (N) deth despartament) : lonca corruda dab un hialat sarrat d’agaus (eth mes importent qu’ei eth Alaric). Dus gran eishs de comunicar que traucan eth despartament de capvath (N) a capsus (S) e de cap-avant (E) a cap-arrèr (O). Eth caminau (R.N.) 117 e er’autorota A64 entre Tolosa e eth Vascoat que son doblats peth camin de her de qui passa, eth, per Lorda. Un faus T.G.V. qu’arriba de Bordèus dinc’a Tarba. Sus eth eish N-S eth caminau R.N. 21 que va de Gavarnia dinc’a Paris en passar per Tarba, Aush, Agen, Limotges. Era linha de camin de hèr Tarba, Morcenx, lo Mont que poderé tornar préner importéncia dab eth projecte de Traucada Centrau deras Pireneas (Tarba, Pèirahita, Biescas, Huescas). Era populacion deth despartament (220 000 personas) que’s concentra, per un abitador sus tres en unitat urbana de Tarba, segonda aglomeracion de Meidia Pireneas. A un vintenat de quilomètres a de cap sus que trobam Lorda dab 15 000 personas e Banheras de Bigòrra dab 11 000 personas ; 55 % dera populacion despartementau que viu en ua aglomeracion (definicion INSEE). Dab era montanha e un espaci rurau vaste era densitat mejana qu’ei flaca : 50 abitadors per quilomètres carrats (en montanha en devath de 10 a. /qm2). Entre 1982 e 1999 eth despartament qu’a perdut a pus près 5500 personas. Reparticion geografica de la populacion per atge : era meitat deths joens de mensh de 25 ans que viu en un aròu de 10 quilomètres ath entorn de Tarba. Per contra tot eth èst deth despartament qu’a ua hòrta proporcion de personas atjadas. Eth emplec : qu’ei geograficament hèra concentrat sus eth nòrd-oèst deth despartament. Era aglomeracion tarbesa qu’amassa, sola, 40 % deths emplecs. Eth sector mes tocat peras pèrtas qu’ei aqueth de Lanamesa. Eth pòle universitari, segond de Meidia Pireneas, qu’arcuelh pròche de 5000 estudiants. Eth torisme. Que i ei ancian : termalisme (Arromans), religios (Lorda qu’ei era segonda vila ostalèra de França dab 3,5 milions de nueitadas/an) o arrecent : esquí, velas… Dab mes de 20 000 crampas d’ostaus, eth despartament que’s tròba ath tresau arreng francés. Mès totas aquestas fòrmas de torisme que coneishen problèmas de frequentacion : sia en baisha, sia tròp concentrada (Gavarnia per exemple). Er’agricultura : en 2000 que demoran 6400 expleitacions (diminucion de 27 % en 12 ans). Era S.A.U. mejana qu’ei passada, en eth madeish temps, de 15 a 21 ectaras (mejana regionau 57 ectaras) mès un tèrç deras expleitacions que tribalhan eths tres quarts dera superficia. Eras produccions animaus (sustot en montanha), qu’an disminuit hèra (vacas lèitassèras, òlhas, trojas). Entaras produccions vegetaus, baisha entaths hroment, balharc, oleaginós, ièrba ; haussa entath milhòc… Aquesta produccion mes que tot ath nòrd de Tarba (« ua mar de milhòc »), dab ua hòrta concentracion deras expleitacions e ua consomacion de mes en mes hòla d’aiga en Julh e Aost. Que i a, d’ara enlà, un actiu agricòla entà dus tractors de mes de 55 shibaus. « avier ineluctable ? », un milierat d’expleitacions que’s hican ara qualitat (biologic o labèus) ; hèra pòc, ath contre, de cap ath agro-torisme e ar’aubergada. Situacion economica deras Hautas Pireneas. 1) Era copadura territoriau. Era region Meidia Pienéas, era mes estenuda de França (mes grana qu’era Belgica), pòc poplada, qu’ei tanben era de qui ei mes « polarisada » (a pòc près 32 % dera populacion regionau que’s tròba sus er’aglomeracion tolosana ; eth « Gran Paris » no hè pas james, eth, que 18 % dera populacion francesa). Eth problèma n° 1 de Meidia Pireneas qu’ei aqueth dera « fracture territoriale ». Eth darrèr arrecensament qu’indica qu’aqueths fenomèns e s’agravan. Que pressa d’elaborar arreflexions estrategicas entà tornar aplomar nosta region. 2) Eras dificultats deth despartament que son ligadas ara nosta situacion d’arrea-serat ara barralha deras Pirenéas e tanben ath ligam tròp hòrt deras industrias nostas dab era segonda Revolucion Industriau (2da o 2au R.I.). 3) Eras activitats industriaus actuaus dera Hautas Pireneas, hòra-botat era creacion deth « Arsenal » a Tarba en 1871 (per amor d’avéder jà eth camin de her desempuish 1859) que son ligadas ara 2au R.I. : electricitat, electròmetallurgia, electrificacion deth camin de her, electròceramica, aviacion, electròservici (menatgèr). Que s’empeutèn a nosta, pera màger part, après era permera guèrra mondiau. Quasi totas e coneishen dificultats deras grèvas ; era 2au R.I. qu’ei, de hèit, « acabada » en eth noste païs desempuish eras annadas 1975 (larèrs e territòris « solvadèrs » per èster « equipats », provesits, no demora pas qu’a-d- arremplaçar, arrenaverar. 4) Ua nacèra de reindustrialisacion. 4.1 No’s pòt ath encòp arrevendicar ua necessari solidaritat entaths territòris en arretard e ath encòp acontentar-se de un negativisme cronic. Senon, que seram absents deths rendetz-ve màgers, e shens remédi, en-honçats en eth jos-desbanament (desvelopament). Un bohet naveth n’arriberà pas en pedaçar vielh. Si nse volem tirar der’arrèula mortau deths « plans sociaus » que cau pensar ua navèra industrialisacion e tanben aras formacions de qui i son ligadas. Que nse cau dar vistas ara gent deth noste despartament e dera nosta arregion, tot dar-nos eths mejans de un desbanament equilibrat. Qu’entram adara ena 3au R.I. (energia no poluenta, T.I.C., carreis a grana vistessa dab pòca polucion).Eths nostes problèmas ne son pas unicament tecnics, que nse cau un apròchi territoriau e passar de ua vision despartementau a ua dimension europea. 4.2 Entà-d-aquerò que cau aubligar-se a-d-analizar eths besonhs navèths o eras hreitas (non satisfèitas), eths sectors d’activitats e gamas de products dera 3au Revolucion Industriau. D’aubuas aurientacions deras granas, ja que son percevedèras : - carreis grana vistessa, pòc poluaires - naveth carreis urbans e peri-urbans - (« navèras ») Tecnicas d’Informar e de Comunicar (T.I.C.) - agrò-alimentari - biò-tecnologias e materiaus - qualitat e gestion deras aigas - mestresa der’energia e energias arrenavadèras. Eth arrespec deth mei ambient globau e’th desbanament durader qu’i son preoccupacions traversèras e permanentas. 4.3 Eth Bacin d’Emplec de Tarba, de qui correspon a pòc pròche ath despartament, que pòt desvelopar-se sus d’aubuas d’aquestas pistas. 4.4 Eth despartament, Meidia Pireneas, e Aquitania, tot lo monde qu’a a ganhar a un desbanament per hilèras qui non sian pas concurrentas entre arregions vesias. 5) Eth pòle universitari. Eth arròtle defensiu e motor d’aqueths pòles ei vegeder pertot. Mès qu’an a cambiar hèra : imaginar organisacions navèras en inclúder ua arrecèrca despartida, engenhairia, mès tanben –mes complicat- eths transferiments de tecnologia (de cap aras P.M.E. e T.P.E.) e sustot era formacion continuada (de 30 dinc’a 35% deths efectius estudiants en avier). Que calerà pensar e organisar hilèras universitarias globaus cobrint eth ensemble deras activitats : arrecèrca, transferiment, productica, automatisme, manteniment, comerciau, linguistica aplicada (tecnò e comèrci) enas lencas mediterranencas e africanas ; dab un objectiu de, a pòc près, 30% d’estudiants « deth sud ». Cooperacions de proximitat dab eth nòrd dera Peninsula Iberica (Zaragòza, Huesca, Pamplona… en particular) que deurèn èster hicadas en plaça. 6) Eth despartament, Meidia Pireneas mes tanben Aquitania que s’an a aubrir de cap ath sud. 6.1 Era dimension transnacionau que serà de mes en mes importanta ; sustot après 2006. 6.2 Era atribucion de moneda europea entà Meidia Pireneas que depenerà deths programas de qui auram en commun dab Aquitania e Lengadòc Rosselhon mes sustot dab era Peninsula Iberica. Aqueth espaci vaste, aperat d’ara-enlà Sud-Oèst Europèu qu’ei identificat coma lòc d’escambis e eish de comunicacions entre er’Union Europea e er’Africa deth nòrd. Que cau preparar aqueth desplegament. 6.3 Eth projecte de Traucada Centrau (ferroviària) deras Pireneas arreclamat per Aragon, Extremadura, Alentejo, Païs Valencià, Meidia Pireneas, Aquitània e Lemosin que va en aqueth sens. Que deu tornar dar ua carpenta, un mejan de navèth desbanament ara zòna de contacte Meidia Pirenèas-Aquitania (65, 64, 40, 32, 47) e, entath noste despartament e Tarba, ahortir eras aurientacions e causidas estrategicas : universitarias, industriaus, territoriaus, europeas e d’infra estructuras de carreis. Entà-d-acabar, que sabem qu’eras crisis e guèrras d’aqueth sègle qu’arriberàn deras questions der’aiga e der’energia. Sapiem arreflechir drin, assajar d’at prevéder (o prevenguer), tant vau díser de trobar pagèras inteligentas e solidàrias (nacionaus, europeas e Nòrd-Sud). Aquesta necèra de trobar solucions entaths problèmas d’arrescauhament climatic, d’estauvia energetica e d’engorg en eths carreis (urbans, periurbans, de « fret ») que pòt auherir ací, e tanben segur aulhors, ua escajuda de naveth desbanament industriau, universitari, de formacion continuada hèra auberts : eth autobus non poluaires d’Alstom, era filtracion deras aigas empipautadas e saladas dab era S.C.T., eras energias arrenovadèras dab eth C.I.E.N. no serén, alavètz, que un navèth partir. E podéssien Tarba e eth despartament passar, convertir’se, de ua economia centrada sus eth armament a ua produccion ath servici dera vitá e dera sua qualitat duradèra. P. Lobèra, membre deth C.A. de Nosauts de Bigòrra.