Palanca n° 26

La Palanca n° 26

Editò

Especiau
Aran - Aragon
Aqueste còp que vos perpausam ua Palanca tematica consacrada a las regions aranesas e aragonesas. Regions vesias de la gasconha : geograficament, istoricament, linguisticament e culturaument. Ca’m par, avem de tornar ligar melhor los nostes ligams secularis dab projèctes trasfrontalèrs, peus Leaders notadament. Que nos permet de leguir ua garba d’articles escriuts per plumas e sensibilitats que non coneishem pas o de qui n’avem pas la costuma e lo plaser de véger dens lo bulletin aqueste.
Pòdi pas acabar aqueth editò shens parlar deu hestau de Rabastens. Que’s tenguerà los divés e dissabte 4 e 5 de julhet . Que serà lo parat de méter a l’aunor lo trabalh realizat per l’escòla bilenga e la volentat de la mairia de trasméter la lenga nosta. Qu’esperam tanben un arcuelh deus bons tà las duas seradas musicaus on poderam véger e escotar Nadau, Lou Seriol, Bananan Splif e los Vascos de Sustraia.
Bona legedura a tots. [F.B]

Qu'avem leguit : Historia contada de Aragon de José Luis Corral Lafuente, ed. Leyere, Zaragoza, 2002.

Prumèra partida

Qu’ei un libe de bon leguir, plan illustrat dab fòrça mapas. Que vos presentam ací quauques punts de l’istòria de la region vesina, detràs las Pireneas. Aragon, at veiretz qu’ei tostemps estat ligat a las tèrras bigordanas e biarnesas. Un país qui’s torna descobrir e qui fin finau ei mes virat cap a nosautes que çò qui poderem créger.
Las originas
La zòna de capvath « del Valle del Ebro » èra ocupada per monde d’origina Vasca.
Mes a de capsús los Iberos e Celtiberas (belgas) invadín la region au 1er atge deu her. Qu’èran guerrèrs. Que cramavan los morts, botavan las cendras dens urnas e las enterravan devath tumulís (coma au platèu de Ger e de Lanamezan).
Au 3au sègle avant J.C arriban los romans qui incorporan aqueras tèrras a l’Empèri après ua guèrra de conquista. Qu’introduseishen las loas costumas, las leis, lo loé mòde de vita e la loa lenga : qu’ei la Romanisacion. Ad aquera epòca que hè modèrne aver un nom latin. Los Gobernadors que son legionaris retirats. Que fondan ciutats entà installar lo poder politic e las loas institucions. Puish que basteishen infrastructuras : camins, teatre (lo de Saragoza que pòt càber 6.000 personas), temples, fòrts. En Aragon, coma en Bigòrra 200 ans après, que delimitan los camps, l’espaci, tàus despartir aus navèths propietaris.
Au 1er sègle la lenga latina s’ei impausada. Los parlars indigens n’existeishen pas mes. Sonque lo Vasco en zòna de montanha qui’s mantenguerà dinc a uei.
Cap a 264 l’Empèri roman qu’entra dens ua profonda crisi politica, sociau e economica. Las tribuas ditas « barbaras » invadeishen l’Empèri e « el Valle del Ebro » : los Francs, los Alamans. A maugrat d’aquò l’Empèri que’s mantenguerà encòra dus sègles.
En 313 los Cristianisme qu’ei tolerat avant de devénguer en 385 - dab l’emperaire Teodosio- la religion oficiau de l’Empèri.
Au sègle Vau las tribuas germanicas hèn un pacte dab los romans : la patz contra las tèrras, qu’ei ua invasion aqueste còp pacifica.
Lo rei Visigòt Eurico deu rejaume de Tolosa pren possecion del Valle del Ebro en 466. En 507 aqueths Visigòts que son caçats de l’actuau Gasconha peus « barbaras » francs après la batèsta de Vouillé. La navèra capitala visigòta que serà Toledo. Que botan en plaça un processús de feudalisacion, los grans propietaris que dominan los paisans. Qu’entran en decadéncia aus sègles VIau e VIIau. Los Musulmans que desbarcan alavetz a Gibraltar.
Qu’avèvan conquistat tot lo Proishe Orient e l’Africa de capvath en 80 ans. Lo loé projècte qu’èra de possedar tota la Mieiterranea e d’espandir l’Islam per la predicacion. En 710 que son a Tarifa, 711 a Gibraltar, 714 a Zaragoza. N’an pas avut a hèr sonque 3 batèstas.
L’epòca musulmana que serà fondamentau peu futur Aragon.
Que hèn de Zaragoza ua capitala. « El Valle del Ebro » qu’ei un punt estrategic tà lançar atacas darrèr las Pireneas. Lo poder musulmans que deisha a la poblacion la libertat deu culte contra lo pagament d’un impòt. Au sègle VIIIau devénguer musulman qu’a avantatges : pagar mensh d’impòts, her partida deu grope dominant e tanben qu’ei la mòda. En l’espaci de 100 ans la majoritat deu monde que’s converteishen e basteishen « mezquitas ». Los qui ne’s converteishen pas son aperats « mozarabs ». A Huesca que viven autorn la glèisa San Pedro el Viejo.
En 720 qu’arriban tà Narbona puish Lion e dinc tà Peitius en 732. Qu’arrestan la loa expansion en pr’amor de conflictes internes qui amian a la fin de la dinastia deus Omeya remplaçada peus Abazies.
A partir d’adara « el Valle del Ebro » serà ua frontèra, ua « marca », e Zaragoza (« Saraqusta ») ua vila sagrada. [F.B]

Qué s'i passa de cap a devant ?

Er Art romanic dera Val d’Aran
Aqueth estudi d’Elisa Ros Barbosa, publicat peth Conselh Generau d’Aran, qu’é un trebalh plan complet. En ua prumèra partida, er’autora que presenta era neishença e eth espandiment deth art romanic en Euròpa. Après que passa en revista eras glèisas aranesas, n’ame uá descripcion plan detalhada.
Aran, un país
Qu’é eth titre deth CD de Santi Arisa i la Tribu, presentat eth 1èr de mai a Salardú. Que son 13 cançons en aranés, n’ame uá orquestracion modèrna e plan originala. Que vos arrecomandi uá adaptacion salsa deths Caulets e uá version de Jan Petit, que sembla venguda de Russia… A escotar a hum !
Camin Romanic
Eths escolans de 4au deth collègi d’Aurinhac que seràn a Barcelona deth 19 a 24 de mai. Qu’é eth perlongament d’un trebalh en classa sus era identitat catalana e era parentat lingüistica entram eth occitan, eth catalan e eth castilhan. Qu’encontraràn eths escolans deth Institut del Vendrell, n’ame qui hèn un escambi sus internet.
Eths escolans de 5au,eris, ja se’n van ena Val d’Aran eth 5 e eth 6 de junh. Aquiu tanben, que serà uá sortida culturala e lingüistica : recepcion en Conselh Generau, visita deth Musèu de Vielha e dera glèisa de Salardú, passejada en Plan de Beret, encontre n’ame escolans araneses…
Sent Joan, bèth e gran
Eth grop coseranés deths Birossans que s’i torna n’ame eth sòn hestenau. Enguan, eth accent qu’é botat sus era canta e Los Gojats deu Manhoac que seràn en concèrt a Montjòi, eth 21 de junh, e a Bonac eth endeman.
Jornada occitana a Barbasan (Comenge) eth 19 de julhet
Eth Ostau comengés qu’organisa en partenariat n’ame eth Comitat deras Hèstas uá jornada occitana. Ath programa : danças e musicas tradicionalas, exposicions, presentacion dera microtoponimia de Barbasan, productors deth terrador…
Corruda nara lenga
Er’associacion aranesa Lengua viva qu’organisa era 10au edicion dera corruda en favor deth aranés. Que’s passarà eth darrèr dimenge de julhet. Eth Ostau comengés e Nosauts de Bigòrra que i vòn collaborar enà ahortir eras arrelacions n’ame era Val d’Aran. Era corruda que se’n va de tres endrets : Montgarri, eth pòrt de Vielha e de Les. Que les avem proposat de partir deth Estat francés. Que’n tornaram a parlar…
Joan Pau Ferré

Era Val d'Aran : un "Estat" occitan en tèrra d'Espanha

Entre Comenge, Coseran, Aragon e Catalonha, discreta mès arresoluda, era Val d'Aran qu'a sabut cultivar eth sué particularisme, solidament enradigat en ua lenga e ua tradicion politica seculària. Aquera vath, virada cap ath Nòrd deras Pireneas, que seré devuda èster estacada ath territòri francés mès era istuèra n'at decidè pas atau e era vath qu'estó logicament desenclavada, cinquanta ans a, peth tunèl de Vielha, de qui aubriscó eras pòrtas de Barcelona.
Era vath d'Aran, ligada administrativament ara província de Lhèida, n'ei pas qu'un petit país de montanha, estirat ath long dera Garona, dab ua superficia de 620 km² e quasi 7500 poblants. Entà anar en Aran, que i a quate camins : eth port dera Bonaiga, eth pont deth Rei, eth Portilhon e eth tunel de Vielha. Mès en ivèrn, ne's pòt pas passar peths dus pòrts : atau, abans qu'estosse traucat eth tunèl de Vielha, eras arrelacions que's hèvan sustot dam era Gasconha.
Un peishic d'istuèra
Era Val d'Aran que's distinga deth ensemble catalan pera sua personnalitat pròpia. Aran qu'ei un territòri ligat pera sua situacion geografica, mès tanben istorica, lingüistica e culturau aras tèrras gasconas e ara grana familha occitana, mès unida librament gràcia a un pacte, ath Principat de Catalonha. En 1313, eths Aranés, concients dera pausicion estrategica deth loé país, qu'obtengón deth rei d'Aragon-Catalonha, Jacme II, un pialòt de privilètgis, coneishut davath eth nom dera Querimònia, vertadèra carta de qui'us deishè era proprietat deras tèrras, deths bòsques, deras aigas : atau, qu'èran òmis liures... Era Querimònia qu'arreconescó tanben eras institucions aranesas e, çò prumèr, eth Conselh Generau, qui representava era vath fàcia ath poder rejau.
Eths cambiaments economics
Era economia aranesa qu'estó plan longtemps en màger part agro-pastorau. Per'mor deras arrelacions dab eras vaths vesias, reglamentadas peth tractat de Lias e Patzerias deth Plan d'Arrem, signat en 1513, era Val d'Aran qu'exportava husta de cap a Tolosa, dab radèus sus era Garona. Que passavan tanben pera Val d'Aran òli, sau e lan. Deth aute costat, eths oelhèrs deth Coseran qu'amontanhavan eths loés tropèths ath Plan de Beret. Aqueths acòrds de comèrcis e de patz qu'èran tanben valeders en temps de guèrra entre França e Espanha.
Totun, quan estó aubèrt eth tunèl de Vielha, eth trebalh dera tèrra qu'estó a petits drin abandonat e eths vilatges que's voidèn dera loa populacion. Mès, era construccion deras estacions d'esquí dera Tuca en 1962 e de Vaqueira-Beret, era mei bèra deras Pireneas, en 1965, qu'estó ua escagença tara industria deth "aur blanc" e tath immobilièr.
Eth darrèr Estat d'Occitania ?
S'eths Aranés e parlan espanhòu e catalan, lengas oficiaus en Catalonha e donc en Aran, que coneishen eth francés e qu'aprenguen encara eth anglés ena escòla. Totun, çò de mes importent, qu'ei de saber qu'eth aranés, varietat deth gascon e donc deth occitan, ei tanben era tresau lenga oficiau dera Val d'Aran. Eth Conselh Generau qu'encoratja hèra era practica deth occitan, en desvelopar eth sué ensenhament (dab cors d'occitan mès tanben en occitan : istòria, sciéncias...) e en ameliorar era sua preséncia peras carrèras : comèrcis, panèus, aficas, musèu... Atau, que podem estimar que 60 % deths Aranés parlan tot dia eth occitan.
Ara qu'ei occitan ei tanben arreconeishut oficialament e que dispausa d'ua vertadèra politica de desvelopament lingüistic en Espanha e en Italia, que cau qu'era França segueisha eth madeish camin…
Miquèu Coqulin Pèir Estaca
Fabien Gaye Ludovic Pontico

Testimòni

Arribè entà viuer ena Val d’Aran, hè ueit ans, damb un projècte de vida en parelha, illosionada e atrèta peth miei paradisiac e naturau d’aguest país pirinenc. Er esquí e er espòrt d’aventura formauen part dera mia manèra de viuer tot e qu’eth mèn trebalh principau ère ena administracion. Ara è dues hilhes qu’an començat es sòns estudis ena escòla aranesa, çò que vò díder en un projècte educatiu qu’a er occitan dera Val d’Aran coma era prumèra lengua, era lengua pròpia. S’en un començament es aspèctes naturaus e paisatgistics captèren absolutaments eth mèn interès e era mia atencion, ara descorbisqui era personalitat d’aguest pòble manifestada a trauèrs dera sua lengua, des sues institucions e dera sua istòria. Ei absolutaments surprenent qu’aguesta tèrra age podut traspassar eth temps en tot mantier d’ua forma tant genuina era sua identitat. Er Occitan ei oficiau ena Val d’Aran, ei emplegat enes mieis de comunicación e ena administracion, ei lengua dera justicia e des notaries, ... Er Occitan, ena Val d’Aran, luenh d’èster menspredat e mau vist ei un valor ahijut ara formacion academica e pedagogica des sòns abitants, qu’an sabut conservar de manèra amorosida eth sentit des paraules entà traspassar-mos eth valor des mots des trobadors. Sò catalana de conviccion e sò entusiasmada damb er hèt qu’es mies hilhes e jo podegam gaudir dera sensibilitat e dera magnificiéncia d’ua lengua qu’a estat sense dubte ena cunhèra der europeisme e dera expresion mès culta deth mon. Sò encantada damb era observacion dirècta e era collaboracion possible damb un pòble occitan que manten es sues arraics, renauis es sues institucions, manten era sua estructura e modernise era sua independéncia. Seguisqui enamorada d’aguest paisatge, e ara tanben dera sua istòria, dera sua lengua e d’Occitania tota.
Nuria Perramon Palacios

C.D.A.S. : Centre d'Estudis de Documentacions d'Aura e deu Sobrarba

En seguida de las relacions entre Labuerda-San-Vicente e Cadelhan-Trachèra (ceremonia en memòria de sent Missolin comun) ; lo bessoatge de Boltana e Sent Lari (dab lo celèbre hestau d’encontras deus luthier pirenencs, Conspiremus), de Bielsa e Aranhoet… los escambis transfrontaliers se desvelòpan.
De tot temps, los Aureis qu’an avut escambis dab los loes vesins Aranes (comerciaus, pastoraus,…). Uei , qu’ei sustot question d’escambis culturaus enter las duas vaths nostas. Las comunas d’Ancisan e d’Abizanda qu’an lançat i a quauquas annadas un projècte transfrontalier de Centre de Documentacion Culturau sus la cultura populària e etnologica deus país d’Aura e deu Sobrarbe. Lo C.D.A.S (Centre d’Estudis de Documentacions d’Aura e deu Sobrarbe) ei estat retengut en deceme darrèr peu Comintat de programacion INTERREG 3 A (hons europencs). Aqueths CEDAS son situits a proximitat de Musèus (Musèu de la Vath d’Aura per Ancizan e Musèu de las Credenças e subersticions per Abizande).
Aqueths centres arcuelhen basas de donadas fotograficas, sonòras, reproduccions d’arquius, etc. Dab ua mesa en hialat Internet. Totas personas interessadas (individuau, escolari, etc.) poderà venguér consultar sus plaça o assistir a las conferencias.
Exposicions temporaris que son la ua de las tematicas d’aqueths escambis e hicadas en plaça a partir d’aqueth estiu (expò deu patrimòni bastit en vath d’Aura e pinturas religiosas de Sobrarbe). Un siti Web vederà lo dia tà l’an.
A notar que lo Cercle François Marsan qu’a fondat recentament ua revista batiada Revue des Quatre Vallées et des Pyrénées Centrales e dens laquau troberam a cada numerò un article d’un cercaire aragones.
Per tot rensenhament :
Musée de la Vallée d’Aure
2 e 4, carrèra de l’Arbizon
65 440 ANCIZAN
Tel : 05 62 39 97 65
Fax : 05 62 39 99 43
musee.valeeaure@wanadoo.fr
musee.valle.aure@freesbee.fr
F. E. Petiteau

Qu'èra "era AG de qui avè la paraula".

Passats los Sents de glaç, plaça a l’espèr de un dia hèra caut aquesta matiada deu dimenge 18 de mai. Qu’èram « lo quòrum » a nos estar desplaçats per nos embarrar per l’A G de Radiò Paîs Bigòrra a Catethvielh, un d’aqueths vilatges de qui s’èran tan plan escaduts de presèrvar la lenga dinqu’au temps…de las radiòs devoludas a l’Estat. Un desbat per la batsarra de las ondas.
Mes…o mensh d’activitats per l’exercici passat ?
Aquò ne sera pas trencat puish que los disers deus dus raportaires successius ne semblavan pas « brancats sus las mèmas ondas ». Lo President M Pujòl estimè « de que eth hasó mensh de tribalh que per l’an d’avans ». Los auditors fidèus au 101.5 poderan totun verificar que per egalar lo volum e la diversitat de tribalh a l’antena deu President n’i a pauc peu parçan, shens comptar çò de hòra lo micrò. Autes aregrèts, tostemps segon M Pujòl « Totas las comissions n’an pas fonccionat com averè calut sonque la d’animacion ; calerè tanben mantiener un equilibre enter lo C A e lo Burèu ». Mes rendó omenatge « a la rigor administrativa de S. Clos-Versailles », un navèth militant de la Radiò qui atau per escàs e n’aprengó l’existencia après hèra de temps de qui fuc tornat au pais : avetz ditz « visibilitat »?
S. Clos-Versailles, en accion despuish un an au Burèu de la Radiò e adara a l’antena a aquesit un espiar deus naus sus l’ensemb de l’organisacion « Avem lhèu hèit mensh d’amassadas mes dab mes d’eficacitat », torna l’òmi. « Autanlèu arribat, m’apercevoi que tres problèms màgers dravavan aquesta associacion : La visibilitat de la Radiò, un fonccionar de la Federacion susprenén, ua bearnitat prononciada de las emissions alabetz qu’asseguram açi ½ temps de la produccion viva ». Despuish, Radiò Pais Bigòrra a recentament hèit ua conferencia de premsa qui a hèra interessat la medias locaus, participat a la heira agricòl dab hèra d’escaduda e aregrèta de no pas s’estar mes interessada aus problèms sociaus e economics de qui segoteishen la Bigòrra e enlà. Per la Federacion, ei estada redigida ua letra per « l’estat deus lòcs » e la faiçon donc l’accion en deverè està’n paritaria dab ua empara despartida aus despartaments de la Gasconha. « Lo parat de demandar que sia trobada ua solucion per R P Bigòrra qui serè obligada de suprimir los enregistraments a l’estudiò, puish que lo tecnician arriva en fin d’ajuda financiara de l’Estat e que per lo conservar avem de trobar 6000 euròs per l’an ».
No serè aquera mala perspectiva, los comptes tenguts e presentats per Trèsa Plaçe l’estajanta locau, aledan ua serenetat que ne destrobla pas la, dominicau, d’aqueste beròi parçan bigordan.
Radiò País Bigòrra, cercaire d’aviener radiòfonic.
« Cau pas diser que revolucioni que que sia, çò qui perpausi, que lo Burèu descida e hè, que hèi, n’ei que lo perlongament de çò engatjat au davant ». Èra lo S. Clos-Versailles de qui s’exprimiva atau per abracar las laudenças o a còps lo dobte de daubuns. « Avem un estagiari per quauques temps enqüèra, que l’emplegam a çò qui n’averem pas podut her nosauts : comunicacion, panèus de mustra, letras, catalòg per vener nostes discs e libers – n’avem per 6500 euròs en estòc !- ; lo vam perpausar adara ua enquista telefonic per saber çò qui pensan los auditors de la Radiò. Se m’en aucupi dirèctament, ei que un estagiari demanda ua empara de- e per- cade dia ».
D’ autes projèctes ne mancan pas, o mèma sont aviats, com demarchar e perpausar publicitat (pas quau que sia !), her perpausicions au mitan escolari, bibliotèca sonòra, prètzhèit per l’utilisacion de l’estudiò, siti internèt, etc. Aus impacients de resultats, lo S. Clos-Versailles hè aremarcar « que sont perpausicions au monde de qui s’an a escriver hens lo paisatge de las institucions, de las enterpresas, mes que per aquò cau ua presencia fisicq au cap deu telefona per lo moment de quand lo caminament ei hèit e que los interessats pensan a la concretisacion ».
L’amassada convienera que per « aquesta lenga magement rurau » com s’i enteno, se deu aquiu tanben semiar tostemps e esperar las recòltas. Lo logò de l’Associacion de Bigòrra ahorteish que « Qu’ei eth pais de qui pren era paròla » ; soetam escaduda a Radiò Pais per que tots los terradors de la Gasconha i hassian retrenir cadun la loa varianta en esvitar las redifusidas intempestivas, per l’encantament de las nostas aurelhas.
Miquèu de Camabracq